Śmiech to zbyt poważny stan emocjonalny żeby go bagatelizować. To, że pod wpływem rozbawienia wydajemy z siebie jakieś chi, chi, cha, cha, albo koński rechot, nie powinno nikogo zmylić, że mamy do czynienia z czymś niepoważnym, nie godnym analitycznej uwagi. Sama już definicja humoru w encyklopedii PWN przytłacza powagą i odbiera ochotę do przyśmieszków:
„Humor – kategoria estetyczna, jedna z postaci komizmu, wyrażająca się w ujmowaniu zjawisk od strony tych właściwości, które są zdolne pobudzić do śmiechu, jednak – przeciwnie niż w satyrze – traktowanych z wyrozumiałością, jest wyrazem kontemplacyjno-filozoficznej postawy wobec świata, życzliwej i raczej optymistycznej”.

Poczucie humoru jest pewną formą filozofii życia. Nie każdy z poczuciem humoru musi być od razu filozofem. Ważna jest umiejętność wyboru, co jest zabawne, a co nie. W zależności od spojrzenia należymy do osobników łatwych do współżycia, albo wprost przeciwnie. O pierwszych panuje opinia, że ich uczciwe żarty i pod pierzyną nie szkodzą. O drugich, w języku młodzieżowym mówimy, że są „upierdliwi”. Śmieją się, że ktoś w nocy się zsikał, spadł ze schodów, potknął się i nabił sobie guza. Ten rodzaj humoru preferuje większość komedii filmowych z Hollywood. Ktoś kogoś rżnie w pysk, zakleja oczy bitą śmietaną, ktoś wylatuje z domu przez zamknięte okno. Mamy „ubaw po pachy”, boki zrywać. Staropolskie przysłowie powiada: „Poznać głupiego po śmiechu jego”.

Generalnie biorąc humor można podzielić na dobry albo zły. Właściwe rozeznanie, z czego się śmiejemy utrudnia wielorakość podziału tych dwóch kategorii. Odróżniamy, bowiem humor lekki, delikatny, dobroduszny, frywolny, bezinteresowny, rubaszny, ironiczny, czarny, czyli makabryczny, wisielczy – pesymistyczny w katastroficznych żartach, filozoficzny, staroświecki – pickwickowski, przewrotny i metafizyczno- groteskowy. Ponadto mamy humor rysunkowy, humor – parodia, absurdalny, odstępujący od tzw. normy psychicznej, anegdotyczny i sytuacyjny.
Efekt komizmu na ogół polega na zaskakującej sprzeczności, kontraście w przedstawieniu osób lub sytuacji odbiegających od oczekiwań odbiorcy. Wyróżniamy dwie podstawowe formy komizmu. Elementarny, wywołujący wesołość komizm sytuacyjny i złożony, odwołujący się do refleksji, istotny w krytyce wartości i autorytetów (np. w satyrze, ironii i grotesce). Jeżeli wydaje się to nazbyt złożone, twierdzenia można łatwiej przyswoić przykładami:

W czasach jeszcze PRL-u Akademia Sztuk Plastycznych w Krakowie dla studentów z poza miasta prowadziła akademik. Zarządzał nim „cieć”, człek prosty, ale za to autorytatywny i rygorystyczny. Jednym z mieszkańców akademika był student z Afryki, przyzwyczajony do wysokich temperatur podzwrotnikowych. W nocy pod jednym kocem w łóżku było mu zimno. Poprosił ciecia o dodatkowy koc.
- Nie ma, panie, dodatkowych koców – usłyszał w odpowiedzi. Obowiązuje przydział jednego.
- Ale wie pan ja jestem murzyn – oponował student.
- To czemuś, pan, panie, od razu nie powiedział, żeś pan murzyn? Dodatkowy koc dla Afrykanów przysługuje.

Przykładem komizmu sytuacyjnego może być inny przypadek. Jednym z kolegów w mojej pracy był młodszy ode mnie Karol, młodzieniec pokaźnej postury. Kawaler do wzięcia, miał powodzenie u panien. Mieszkał w domu rodziców, zajmował pokój na piętrze. Zdarzyło się – wyskoczył mu wrzód na pośladku, w miejscu trudnym do zobaczenia samemu i pokazania innym. Usiłował zlokalizować przyczynę dolegliwości przy pomocy lustra, które wisiało nieco za wysoko. Karol wspiął się na pobliskie łóżko. Los chciał, że w tym czasie przyszły dwie jego wielbicielki. Otworzyła matka Karola i skierowała młode damy na pięterko. Nie spodziewając się gości, kawaler oglądał wypięty tyłek w lustrze.

Drugi rodzaj komizmu dobrze oddaje np. fraszka J.Sztaudyngera krytykująca osobnika odpowiedzialnego za jakieś niedociągnięcia, z których nie zdawał sobie sprawy:

Nawet o tym nie wiedział,
że ma na dupie przedział.

Natomiast przykładem krytyki łagodnej, z przekąsem, może być parafraza W Gombrowicza o koledze po piórze:

Pierwszorzędny pisarz drugorzędny.

To dopiero początek rozważań nad potrzebą powagi w traktowaniu humoru i komizmu wywołującego nasz śmiech. A jest jego odmian bezliku: serdeczny, łagodny, gromki, zły, złowieszczy, szyderczy, oczyszczający, huczny, drwiący, straszliwy, destrukcyjny, lekceważący, płytki, głuchy, śmiech przez łzy i uśmieszek pod wąsem. Mniejsza z tym, że można umrzeć ze śmiechu, śmiejąc się do rozpuku, pęc ze śmiechu, nie utrzymać moczu, a w grubszych przypadkach narazić otoczenie na efekty zapachowe. Tak skrajne przypadki jak „pełne portki śmiechu” występują raczej w drugorzędnych metaforach literackich. Bardziej przykuwa uwagę to, co nas rozśmiesza. Niewątpliwie największy udział mają w tym dowcipy i anegdoty. Ilość ich, jaka narasta każdego dnia w druku zapełniłaby półki bibliotek całego świata. Na szczęście tylko niektóre są zapamiętane i zapisane. Większość trafia do lamusa. Kawały też starzeją się, albo z upływem czasu ulegają zmianie. Dawniej o staruszku zerkającym na podkasaną dzierlatkę mówiło się, że mu się krew burzy; dzisiaj powiada się, że mu się wapno w żyłach lasuje.
Na biblijne pytanie: za co Kain zabił Abla, niektórzy odpowiadają, że za opowiadanie kawałów z siwą brodą.

Podział kawałów, dowcipów i anegdot na głupie i dobre jest pierwszą selekcją w systematyce. Głupie – w rodzaju polish jokes i takie jak np. podłożenie komuś pineski na krześle, jako niezbyt finezyjne wykluczamy z rozważań. Nota bene w moim bibliotecznym zbiorze mam trzy książeczki Polish, Italian i Irish jokes z identycznymi dowcipami, tylko ze zmienionymi tytułami. Głupota jest uniwersalna.
Dobre kawały przeplatają się nawzajem w wielu kategoriach ze względu na czas, tematykę i zasięg terytorialny. Śmiejemy się na wiele sposobów, perliście, spontanicznie, rzęsiście, przez łzy, zagadkowo, gromko, sarkastycznie, pod nosem, z przekąsem, zaraźliwie, niepohamowanie, nie wiadomo, z czego. Zbyt szczegółowe dociekania, który jest, który, może przyprawić czytelnika o utratę resztek dobrego humoru. Zajmijmy się raczej przykładami:

Z dowcipów związanych z historią możemy np. przytoczyć anegdotę o Królu Kazimierzu Wielkim: Wybitny monarcha, w przerwach przebudowy Polski drewnianej na murowaną, prowadził bogate życie buduarowe. Miał wiele kochanek i nieślubnych dzieci. W nauce historii ojczystej pomijano tę część jego zasług, by inspirować młodzież szkolną bardziej działalnością oficjalną. Jedną z królewskich kochanek była piękna Żydówka Esterka, co jest faktem historycznym. Po pierwszej nocy Esterki w łożu monarchy, jej matka Ruchla, żona kupca bławatnego Salomona Bersza, zapytała córkę:
– Nu Esterka, ile było razy? Sześć mówi Esterka. Po drugiej nocy, Ruchla znów pyta. – Osiem.
Po piątej nocy – szesnaście.
– Co szesnaście? Giewałt! On zamorduje moje dziecko. Salomon idź do króla, powiedz żeby nie zamęczył Esterkę na śmierć. Salomon powtórzył królowi, co mu Ruchla przykazała. A król na to:
– Salomonie Berszu! Twoja córka jest piękna, ale głupia. Ona liczy każde tam i z powrotem.

Wiele z niezamierzonych dowcipów „historycznych” zawierają zeszyty z wypracowaniami szkolnymi. Oto kilka z nich:
„Król Waza, jak sama nazwa wskazuje lubił zupę”. „Stanisław August Poniatowski został królem podczas erekcji”,
”Józef Bem jako artylerzysta stał się głośny”, „Mikołaj Kopernik będąc małym chłopcem, już miał stosunki z ciałami niebieskimi”.

Kopalnią uciesznych powiedzonek są przysłowia ludu polskiego. Ponoć Carventes powiedział, że przysłowie jest krótkim zdaniem opartym na długim doświadczeniu. Obok sentencji dydaktycznych, jak np. „ Jak Kuba krowie w żłobku, tak krowa Kubie w skopku”, jest w nich wiele rubasznego humoru. W zbiorze „Przypowieści i ciekawszych zwrotów językowych ludu polskiego na Śląsku”, wydanym w 1885 roku przez A. Cinciałę, działacza i etnografa, znajdujemy np. lapidarne stwierdzenie: „Odważny i w kościele pierdnie”. Zanotowana przez tegoż etnografa krytyka pisarza gminnego, zadufanego w swym urzędzie:

„Jak się z chłopa zrobi pisorz, to se myśli, że je Cysorz”. Rubaszne były gry słowne, którymi między innym zabawiano się w dworach szlacheckich w ubiegłych wiekach. Zabawa polegała na rozwiązaniu jakiejś zagadki, lub daniu trafnej, dowcipnej odpowiedzi na pytanie. Zbigniew Kuchowicz w wydaniu „Obyczaje i postacie Polski szlacheckiej XVI – XVIII wieku” podaje:
„W grze tej operowano często dwuznacznikami, zdarzało się, że zawstydzone panny uciekały z pokoju, ku wielkiej uciesze zebranych. Polecano bowiem, by pokazać pannie członek wstydliwy. (Oko). To znów zapytywano, w co pannę pchnąć, aby z niej woda ciekła? (W sadzawkę). Co pannie uczynić, żeby dziecię miała? (Dać jej w ręce)”.

Za taką oto „dowcipną rewolucję” w zaanektowanej przez ZSRR wschodniej Polsce, opowiadający i słuchający mieli zagwarantowaną, bezpłatną podróż do gułagu na Syberii i niepłatną tam pracę:
– Kto jest twoim ojcem? - pyta aparatczyk sowiecki pioniera, badając poziom ideologiczny młodzieży.
– Towarzysz Stalin, ojciec nas wszystkich.
– Bardzo dobrze.
– Kto jest twoją matką?
– Związek Radziecki, matka wszystkich narodów.
– Świetnie! Kim chciałbyś zostać?
– Sierotą.

Z zajęciem wschodnich terenów Polski, jak za dotknięciem zaczarowanej różdżki zniknęły w sklepach wszystkie towary. Zapoczątkowało to spekulację na czarnym rynku. Dwaj milicjanci zatrzymują przechodnia. Żądają okazania dokumentów. Ma on przy sobie jedynie wynik badania moczu. Czytają białka niema, cukru nie ma.
– Nie ma cukru. Znaczy się nie spekulant. Możecie iść obywatelu.

A to kilka przykładów z PRL-u, o której mówiono, że jest najweselszym barakiem w obozie socjalistycznym:
– Tato! Tato! Wykrzykuje syn do ojca w ogrodzie, przed chwilą w radio powiedzieli, że Ruskiew kosmos polecieli.
– Wszystkie?
– Nie, tylko jeden.
– To co mi dupę zawracasz!

Aktywistów, Macieja i Grzelę, posłano do zwiedzenia kołchozów w ZSRR. Wrócił tylko Maciej. Pytają go:
– Widziałeś jak tam dobrze ludzie żyją?
– Widziałem.
– Widziałeś kołchoźników zadowolonych?
– Widziałem.
– A czemu Grzela nie wrócił?
– Bo nie widział.

Wśród wielu tytułów, Stalina nazywano „Słońcem narodu”. Na wystawie obrazów w Warszawie, woźny zobaczył przed portretem Stalina nagiego mężczyznę.
– Co pan wyprawia – ryknął!
Nagus spokojnie wyjaśnił: – opalam się.

Wszystkie wielkie wynalazki, łącznie z maszyną parową i radiem były ponoć dziełem radzieckich, domorosłych talentów. Pytanie:
– Kto wynalazł elektryczną maszynkę do golenia?
– Odkrył ją Iwan Piotrowicz Sidorow… w koszu na śmieci na tyłach ambasady amerykańskiej.
O współpracy ekonomicznej z Wielkim Bratem:
– My im dajemy cukier, a oni za to biorą od nas węgiel.
Wyśmiewano się z dygnitarzy i aparatczyków partyjnych:
W pięknej willi minister układa się do snu. Żona rozczesując włosy przed lustrem wspomina:
– Powiedz czy kilkanaście lat temu, gdy byłeś zwykłym robotnikiem bez wykształcenia, niezbyt inteligentnym, marzyłeś o tym, że będziesz spał z ministrową?

Przednie dowcipy rodzą się na Podhalu. Górale, lud krzepki, niezależny, dumny i zadziorny, skory do bitki i wypitki. Odznaczają się inteligencją, sami z siebie żartują i śmieją się. Klasycznym żartem góralskim jest wywiad dziennikarza z bacą:
– Jakie macie hobby - pyta dziennikarz. Co robicie jak macie dużo wolnego czasu?
– A to sobie siedzę i myślę.
– A jak macie mało czasu?
– To tylko siedzę.

Siedzi baca na przyzbie i się kiwa. Przechodzący ceper (tak nazywają tam turystów z miasta) pyta:
– Co się tak kiwacie baco.
– Jo się nie kiwam ino się wahom.
– To dlaczego się wahacie?
– Bo żech był na weselu. Jak się juhasy popiły to poturbowali mi żonę i zgwałcili córkę. To się wahom czy iść na poprawiny.

Na zebraniu przed referendum w 1947 roku, komunistyczny agitator często powtarza określenie „trzeba iść z prądem”. Po referacie, do dyskusji górale wypchnęli wygadanego, starego Macieja.
– Jo cłek nieucony. Ale jako zem rybak, to wiem, ze z prądem to byle gówno płynie, a pod prąd ino ślachetna ryba.

Odrębnym charakterem wyróżniają się dowcipy żydowskie:
Spotyka Rozenblum Goldberga.
– Oj jakie nieszczęście – mówi. Wczoraj Rozencwajga przejechał tramwaj.
– Co mówisz, ja go widziałem dwa tygodnie temu, to on już wtedy źle wyglądał.

W przedziale pociągu do Łodzi jedzie starszy Berenstein, młodzieniec żydowski i jeszcze jeden pasażer. Młodzieniec pyta się Berensteina:
– Czy może mi pan powiedzieć która jest godzina? Ten nie odpowiada. Po jakimś czasie młodzieniec ponawia pytanie.
– Ja bardzo pana proszę, czy może mi pan powiedzieć, która jest godzina? – Berenstein nie odpowiada. Na to wtrąca się trzeci pasażer.
– Dlaczego pan jest tak nieuprzejmy dla tego młodzieńca.
– Bo widzi pan, tak to się zaczyna. Ja jadę do Łodzi i on jedzie do Łodzi. Nawiązuje się rozmowa i może nawet sympatia. To ja czuję się zobowiązany zaprosić go na herbatkę. On przyjdzie do mnie i zobaczy moją córkę. Młodzi się poznają i on pewnie będzie chciał się z nią ożenić. A po cholerę mi taki zięć, który nie ma nawet zegarka?

Moritz skarży się koledze.
– Moja żona, jak tylko wstanie z łóżka, to ona cały dzień do mnie mówi.
– A o czym mówi?
– Tego nie mówi.

Wojskowe dowcipy są proste. Nie wymagają intelektualnego przygotowania w odbiorze: Do jednostki wojskowej, w której odbywa służbę Kowalski doręczono telegram z zawiadomieniem, że Kowalskiemu umarła matka. Dowódca poleca kapralowi w oddziale przekazać tragiczną wiadomość.
– Zróbcie to delikatnie, żeby żołnierz nie doznał szoku.
– Rozkaz, obywatelu kapitanie!
Kapral zarządził zbiórkę w szeregu.
– Kto ma matkę, wystąp!
– A wy Kowalski gdzie się tu pchacie?

Dla odmiany dowcip o Amerykanach. „Prawdziwy Amerykanin jest dumny ze swej ojczyzny, USA, która pokonała Hitlera w wojnie wietnamskiej w Czeczeni”.

*

Śmiech jest uniwersalny, powszechny w każdej kulturze na kuli ziemskiej. Wszyscy się śmieją tylko nie z tego samego, nie z tych samych dowcipów. Robert Lynch z Rotgers, Stanowego Uniwersytetu w New Jersey przeprowadził eksperyment z udziałem 59 studentów, mężczyzn i kobiet z różnych regionów świata. Pokazywał on 30 minutowy film z występu komika, żartującego z różnic płci i ras. Oprócz projekcji przeprowadził test utajonych skojarzeń dla odkrycia uprzedzeń wobec starszych osób czy młodszych, ludzi o innym kolorze skóry, czy mężczyzna kojarzy się badanym ze słowem kariera, a kobiety z gotowaniem. Badano również reakcje twarzy. Mimika, bowiem zdradza czy udajemy, że nie śmieszą nas dowcipy rasistowskie lub seksualne. W podsumowaniu wniosków z badań Lynch twierdzi, że śmieszy nas to, co wydaje się nam prawdą. Śmiejąc się z czyichś dowcipów, podzielamy ich ukryte skojarzenia, stereotypy i preferencje. Innymi słowy, odczuwamy więź z osobami podzielającymi nasze poczucie humoru. Należymy do tej samej grupy, tego samego plemienia. Możemy dzielić się informacjami i wiedzą, współpracować, a nawet założyć rodzinę.
Śmiech jest nie tylko ważnym czynnikiem więzi międzyludzkiej, ale jak twierdzą naukowcy śmiech to zdrowie. Dobrze wpływa na nasze samopoczucie. Rozładowując napięcie poprawia krwiobieg. Przyśpiesza bicie serca i krążenie krwi, dzięki czemu organizm dostaje więcej tlenu. Pobudza mięśnie brzucha i twarzy. Podczas wybuchu śmiechy pracuje aż 18 mięśni na naszej twarzy. Mózg odbiera sygnały, że jesteśmy zadowoleni, a pozytywne emocje działają prozdrowotnie – twierdzi Zbigniew Żarczyński, doktor psychologii z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zdaniem Elżbiety Baran-Cebuli z fundacji „Dr Clown”, śmiech może być też zastępstwem biegania czy uprawiania jogi, bowiem dotleniony mózg pobudza do pracy wszystkie narządy. Śmiech sprzyja sukcesowi, zmniejsza nieśmiałość, łagodzi lęki. Ludzie z poczuciem humoru są bardziej kreatywni i mają lepsze relacje z innymi w pracy.
W międzynarodowym sondażu przeprowadzonym przez portal społecznościowy Bdoo.com poproszono 30 tysięcy respondentów z 15 krajów o uszeregowanie narodów z najmniejszym poczuciem humoru. Na końcu znaleźli się Niemcy. Na kolejnych miejscach uplasowali się Rosjanie, Turcy, Brytyjczycy, Amerykanie i Francuzi. Na siódmej pozycji znaleźli się Polacy, a wiec nie najgorzej, po środku.
Dobra wiadomość: To nie jest dowcip. Koniec świata przewidziany w grudniu br. niestety odwołano. W obliczeniach kalendarza Majów popełniono pomyłkę. Grupa archeologów odkryła w dżungli Południowej Ameryki tablice kamienne z inskrypcjami prostującymi obliczenia. Radujmy się i śmiejmy, bo nie ma żadnej pewności czy życie pozagrobowe będzie wesołe i czy w ogóle będzie.

***