Czesław Zysk

Zanim zaświeci wolności Jutrzenka

W latach 1887-1888 w zaborze rosyjskim nastąpiło ożywienie klasy robotniczej. Wybuchały strajki w Białymstoku, Łodzi, Zagłębiu Dąbrowskim i w Warszawie. Miały one charakter ekonomiczny. Na początku 1888 roku powstała Partia Socjalno Rewolucyjna ‘’ Proletariat’’. Latem 1889 roku założono w Warszawie Związek Robotników Polskich. Związek ten odrzucał terror i działalność spiskową. Wyznawał konieczność współdziałania rewolucjonistów polskich i rosyjskich. W końcu 1891 roku nastąpiły aresztowania członków związku. 14 lipca 1889 roku, w stulecie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, odbył się w Paryżu pierwszy kongres II Międzynarodówki. II Międzynarodówka między innymi uchwaliła na swoim kongresie założycielskim, by dzień 1 maja obchodzić jako międzynarodowe święto klasy robotniczej.

26 lipca 1914 roku odbyła się w Krakowie XII Rada Partyjna Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Sytuacja, w jakiej zebrała się XII Rada była bardzo trudna, ponieważ 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie dokonano zamachu na następcę tronu Austro - Wegierskiego, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Zginął on wraz z żoną. Nici spisku sięgały do stolicy Serbii, Belgradu. Początkowa reakcja Wiednia uspokoiła Europę i napięcie wojenne opadło. Wydawało się, że zamach w Sarajewie nie wywrze wpływu na wydarzenia w Europie. Tak samo na konflikt Austro Serbski zareagował Piłsudski. Wieść o zamachu dotarła do niego wieczorem 28 czerwca, we Lwowie, na posiedzeniu zjazdu oficerskiego Związków Strzeleckich. Nikt się nie domyślał, jak intensywne są tajne rozmowy prowadzone pomiędzy Wiedniem i Berlinem.

Odpowiedź serbska nie zadowoliła Austro-Wegier. Wiedeń i Berlin podjęły decyzje o wojnie. 28 lipca Wiedeń wypowiedział Serbii wojnę. Na tę wieść Rosja zarządziła mobilizację. 1 sierpnia, Niemcy wypowiedziały Rosji wojnę, a 3 sierpnia Francji. 4 sierpnia, Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom. W ciągu kilku dni rozpętała się wojna europejska, która przemieniła się w wojnę światową. Konflikt zbrojny pomiędzy państwami zaborczymi w Polsce przewidywano, ale wybuch wojny w tym momencie zaskoczył wszystkich. Piłsudski na taką sytuację miał swój plan działania. 27 lipca zwołano nadzwyczajne posiedzenie Komisji Stronnictw Niepodległościowych i postanowiono: wysłać do Wiednia delegację do prowadzenia pertraktacji z władzami miarodajnymi, wycofać z banku pieniądze polskiego skarbu wojskowego i przekazać Piłsudskiemu, przeprowadzić rozmowy z przedstawicielami Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” i organizacjami militarnymi np. Związkami Strzeleckimi.
W zaborze austriackim było wiele polskich organizacji politycznych. W mniejszym stopniu występowały ruchy polityczne w Królestwie Polskim, będącym pod zaborem rosyjskim. Największą rolę spełniała Polska Partia Socjalistyczna (PPS). W ocenie każdego ruchu politycznego ważna jest analiza jego koncepcji programowych i analiza jego praktyki politycznej. Program PPS był zgodny z koncepcja i dążeniami Piłsudskiego. Galicja (woj. Krakowskie i Rzeszowskie) w porównaniu z zaborem rosyjskim była oazą wolności. Rozwijała się tam literatura polska, teatr. Młodzież przesiąknięta była patriotyzmem. Rozwinięte było w Galicji życie polityczne. Polska partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego była tak silna, że zdołała wprowadzić własnych posłów do parlamentu w Wiedniu. Powstałe w 1895 Polskie Stronnictwo Ludowe PSL odgrywało poważną role na wsi.

W zaborze rosyjskim w latach 1904/1905 nastąpiły liczne aresztowania działaczy niepodległościowych. Rozłam programowy PPS dokonał się na VIII zjeździe partii. Głównym kierunkiem działania Piłsudskiego była Organizacja Bojowa. W Krakowie, otwarto szkołę bojową. Zakupiono duże ilości broni, którą przerzucano do zaboru rosyjskiego. W połowie pierwszego dziesięciolecia XX wieku wojna zarysowała się realnie, jako wojna europejska. Piłsudski starał się odseparować Organizację Bojową od wydarzeń w zaborze rosyjskim. Udało się Piłsudskiemu powstrzymać Organizację Bojową przed dokonaniem rozłamu. Musiał, jednak zrezygnować z trzymania bojówki na uboczu i zgodzić się na rozszerzenie jej działalności bojowej. Wybrano drogę tworzenia armii scentralizowanej. Zwiększona została ilość wystąpień bojówek. 27 lipca, dokonano napadu na pociąg w okolicach Częstochowy. Zdobyto 7000 szabel i 172000 rubli. 2 sierpnia, dokonano zamachu na zastępcę gubernatora gen. Markgrafskiego. Były to wciąż akcje o charakterze lokalnym. Nie spełniały warunku jednoczesnego użycia całej organizacji bojowej do walki. Tego typu akcjom Piłsudski był przeciwny. W październiku utworzono Związek Walki Czynnej (ZWC). Bazą społeczną powstałej organizacji miała być klasa robotnicza, chłopi i burżuazja. ZWC odróżnił się od Organizacji Bojowej (OB) przez usunięcie z programu haseł socjalistycznych.

W każdym z zaborów Polacy mieli inne prawa. Największa swoboda panowała w Galicji, – czyli pod zaborem austriackim. Gdy 1 sierpnia 1914 roku Niemcy wypowiedzieli wojnę Rosji, Polacy ubiegali się w Wiedniu o obietnice stworzenia w Galicji monarchii habsburskiej – z taką propozycją wystąpili krakowscy konserwatyści. Pewna grupa Polaków ofiarowała pomoc Austriakom w wywołaniu powstania przeciw Rosji – prosząc Austriaków o przepuszczenie oddziałów Strzelców do Królestwa Polskiego. Te zamiary były zgodne z myślą Piłsudskiego, że trzeba najpierw pokazać swą siłę, by móc się czegokolwiek domagać. Pierwsza Kadrowa Kompania Strzelecka przekroczyła granice Królestwa 6 sierpnia 1914 roku; zapadły plany powstania w Królestwie i w Warszawie. W sierpniu 1914 roku powstał Naczelny Komitet Narodowy (NKN), który przekształcono na Centralny Komitet Narodowy. Zapowiedziano, w uzgodnieniu z Wiedniem, tworzenie Legionów Polskich, do których wejdą oddziały strzeleckie. Endecy (narodowcy) galicyjscy starali się nie dopuścić do podjęcia walki zbrojnej z Rosją pod polskimi sztandarami. Piłsudski, jako komendant dbał o jak największy udział legionistów w walkach. Pierwsza brygada stoczyła sławną bitwę pod Konarami w maju 1915 roku, a druga brygada w czerwcu 1915 roku wsławiła się ułańską szarżą pod Rokitną. Austriacy niczego nie obiecywali. Rosyjski wódz naczelny, Mikołaj Mikołajewicz w sierpniu 1014 roku wydał manifest, w którym zapowiedział zjednoczenie Polski. Niemcy niczego Polakom nie obiecywali. Zajęcie przez Niemców i Austriaków całego Królestwa Polskiego w 1915 roku zmusiło zaborców (obu) do zajęcia się sprawą polską. W Królestwie trwała rusyfikacja, ale w ramach nadchodzących zmian uznano za obowiązujący język polski.

Wojna narzucała na polskie społeczeństwo wielkie ciężary. W latach 1914–19 powołano z ziem polskich do wszystkich armii zaborczych ponad 2.5 miliona mężczyzn. Piłsudski uznał, że bez ustaleń politycznych dla Polski, Królestwo Polskie nie powinno dawać wsparcia Niemcom i Austriakom, i opowiedział się przeciwko werbunkowi do Legionów przez Niemców. Najwięcej znaczenia dla utworzenia niepodległego państwa miały polityczne przygotowania prowadzone przez POW pod komenda Rydza–Śmigłego oraz PPS i PSL „Wyzwolenie”. Duże znaczenie dla Polski miało orędzie prezydenta amerykańskiego Woodrowa Wilsona, który 22 stycznia 1917 roku w senacie USA powiedział, że istnieje potrzeba powstania „zjednoczonej, niezależnej Polski”. 25 stycznia 1917 roku, Wilson ogłosił program pokojowy tzw. 14 punktów. W punkcie 13 zażądał niepodległego państwa polskiego z „wolnym i bezpiecznym dostępem do morza”. W drugiej połowie 1918 roku klęska Niemiec zbliżała się szybkimi krokami. Po wielu latach zabłysła dla Polski jutrzenka wolności i Polska wracała na mapę Europy.

Opracowanie Czesław Zysk
Bibliografia:
K. Sosnkowski – Z Legionów do Magdeburga
A. Garlicki – Józef Pilsudski 1867–1935
M. Tyrnowski, J. Kieniewicz – Historia Polski
J. Hol – J. Pilsudski Rok 1920.

  Następny artykuł: